آیا قرآن کلام خداست؟ فصل سوم- نقد خارجی قرآن: معمای قبله (مقالۀ بیستم)

2) قبله

طبق قرآن، جهت اقامۀ نماز (قبله) برای همۀ مسلمانان، خیلی زودتر از هجرت، به سوی مکۀ مقدس تعیین و نهایی شده بود. برآورد می شود که تعیین قبله حدود سال 624 میلادی اتفاق افتاده باشد (نگاه کنید به سورۀ 2: 144 و 149-150). با این حال، پاتریشیا کرون اشاره می کند که نخستین شواهد خارج از احادیث اسلامی در مورد جهت اقامۀ نماز مسلمانان و مفهوم مکان مقدس، به جایی دورتر از از مکه و در حقیقت جایی در شمال غربی عربستان اشاره دارد. شواهد باستان شناسی را در نظر بگیرید که اولین مساجد ساخته شده در قرن هفتم به دست آمده و همچنان نیز ادامه دارد. بر اساس پژوهش های باستان شناسی انجام شده توسط کرسول و فهرواری در مورد مساجد باستانی در خاورمیانه، دو نقشۀ ساختمان، از دو مسجد اموی در عراق یافت شده است که یکی توسط فرمانداری به نام «حجاج» در وسیط ساخته شده (که کراسول آن را «قدیمی ترین مسجد اسلام که بقایایی از آن به ما رسیده است»، می داند) و دیگری که تقریباً به همان دورۀ نزدیک بغداد منسوب است دارای قبله ای (جهتی که این مساجد رو به آن ها ساخته می شوند) است که به سمت مکه نمی باشد بلکه در جهت شمال قرار دارند. مسجد وسیط، 33 درجه و مسجد بغداد 30 درجه دورتر از مکه است.

این یافته ها با گفته های بل الهدوری-مورخ اسلامی (در کتابش به نام فتوح) تطبیق دارد که می گوید: «قبلۀ اولین مسجد در کوفۀ عراق که گویا در سال 670 میلادی ساخته شده است، به سمت غرب است، در حالی که باید مستقیماً به جنوب باشد.» نقشۀ اصلی ساختمان مساجد جامع عمرو بن العاص واقع در شهر  فسطاط، شهری نظامی در خارج از قاهره، مصر نشان می دهد که یک بار دیگر، جهت قبله، کاملاً رو به شمال دارد و بعد ها احتمالاً باید تحت حاکمیت «قره  بن شریک» (709 میلادی) اصلاح شده باشد. جالب این که این یافته با سنت اسلامی بعدی که توسط احمد المقریزی جمع آوری شده، مطابقت دارد؛ او می گوید «عمرو کمی رو به جنوب شرق و نه به سمت جنوب نماز خواند».

اگر نقشه ای در اختیار داشته باشید متوجه می شوید که این مساجد رو به سمت کجا دارند. در هر چهار مثال بالا، قبله نه به سمت مکه بلکه به سمت شمال و در واقع نزدیکی بیت المقدس است. اگر همانطور که اکنون برخی از مسلمانان می گویند، نبایستی این یافته ها را چندان جدی گرفت، چرا که حتی امروزه نیز بسیاری از مساجد، قبله را به اشتباه نشان می دهند، اگر مسلمانان آن زمان در تعیین جهت ها تا این اندازه ناتوان بوده اند، پس چرا همگی به یک مکان واحد، به جایی در شمال عربستان، یا احتمالاً بیت المقدس جهت گیری شده اند؟

بر حسب مطالب نویسنده و سالک مسیحی به نام یعقوب ادیسی، مدرک بیشتری مبنی بر جهت قبله پیدا می کنیم؛ مطالب او به سال 705 میلادی بر می گردد که شاهدی عینی در مصر بود. او اظهار داشت که «ماهغرایه» (نسل ابراهیم از سمت هاجر) در مصر رو به شرق که به سمت کعبه بود نماز می خواندند. نامه او که در موزۀ بریتانیا یافت می شود، واقعاً شفاف سازی می کند.

او که به زبان سریانی می نوشت، به «ماهغرایی» اشاره کرده و می گوید: «پس از همۀ این ها مشخص است که یهودیان و ماهغرایان مناطق سوریه به سمت جنوب نماز نمی خوانند بلکه به سمت بیت المقدس (اورشلیم) یا کعبه، مکان مهم آبا و اجدادی خود، نماز می خواندند.» توجه کنید که کعبه لزوماً به مکه اشاره ندارد، زیرا در آن زمان، کعبه های دیگری در شهرهای تجاری وجود داشته است. کراسول در یادداشت های کتاب خود با عنوان «معماری اولیۀ مسلمانان» (صفحه 17) به مقالۀ Kunt des Orients فینستر اشاره کرده و بیان می دارد که فینستر «توجه همه را به ساختمان های مکعبی شکل در عربستان جلب می کند که در مکتوبات اولیۀ عرب به آن ها اشاره شده است و عنوان می کند که کعبه می تواند بخشی از سنت ساختمان سازی اعراب باشد. ساخت کعبه در این شهرهای تجاری سود آور بود، چرا که افرادی که به بازار می آمدند نیز می توانستند زیارت یا توبه خود را در حضور بتهای موجود در آن ها انجام دهند. کعبه ای که یعقوب ادیسی به آن اشاره می کند، در واقع در مکان «آبا و اجدادی ایشان» واقع بود و او نیز تصریح می کند که به سمت جنوب نبوده است. تبار یهودیان و اعراب (ماهغرایه) به ابراهیم بر می گشت که معروف بود که در فلسطین زندگی کرده و از دنیا رفته است. یافته های باستان شناسی نیز این موضوع را تأیید می کنند. این تبار مشترک از ابراهیم از سوی یک تاریخ شناس ارمنی که مطالب او به سال 660 میلادی بر می گردد نیز مورد تأیید قرارگرفته است.

بنابراین، طبق گفته های یعقوب ادیسی، تا اواخر سال 705 میلادی هنوز سمت و سوی اقامۀ نماز به سمت مکه نبوده است. دکتر پاتریشیا کرون در مقالۀ 1994 خود با عنوان «مفهوم هجرت در قرن اول»، یافتۀ دیگری را رونمایی می کند که می تواند بیان گر این باشد که بیت المقدس نخستین قبلۀ مسلمانان بوده است. پژوهش های جدید که توسط دکتر پاتریشیا کارلیر باستان شناس معتبر فرانسوی در مورد کاخ های تابستانی خلیفۀ اموی انجام شده است، حاکی از آن است که قبلۀ مساجد واقع در این کاخ های بیابانی به سمت بیت المقدس بوده است.

به گفتۀ دکتر هاوتینگ که در دانشکدۀ مطالعات شرقی و آفریقایی (SOAS، بخشی از دانشگاه لندن) در زمینۀ منابع اسلامی تدریس می کند، در این دوره (قرن هفتم) هیچ مسجدی وجود ندارد که قبلۀ آن به سمت مکه باشد. با این حال، او توجه ما را به این نکته جلب می کند که همۀ قبله ها هم رو به بیت المقدس نیستند. برخی از مساجد کشف شده در اردن رو به شمال هستند، در حالی که برخی از مساجد شمال آفریقا نیز رو به جنوب دارند و این نشانه دهندۀ سرگرمی دربارۀ محل قرارگیری مقدسات در آن دوران است. با این حال، قرآن به ما می گوید (در سورۀ بقره) که جهت قبله تقریباً دو سال پس از هجرت، یا حدود سال 624 میلادی به سمت مکه معین و مقرر گردید و تا به امروز جهت آن ثابت مانده است!

بنابراین، طبق گفته های کرون، کوک، کارلیر و هاوتینگ و ترکیبی از شواهد باستان شناسی از عراق و سوریه، به همراه شواهد مکتوبی از مصر، بدون تردید، حداقل تا پایان قرن هفتم، جهت قبله به سمت یک مکان مقدس نه به سمت جنوب بلکه به جایی در شما غربی عربستان (یا حتی شمال آن، احتمالاً بیت المقدس) اشاره دارد. این همه سردرگمی از کجا می آید؟ چرا قبلۀ این مساجد قدیمی به سمت مکه نیستند؟ چرا بین گفته های قرآن و یافته های باستان شناسی و همچنین اسنادی به قدمت سال 705 میلادی این همه مغایرت وجود دارد؟

برخی از مسلمانان استدلال می کنند که شاید مسلمانان آن دوران، جهت مکه را نمی دانستند. فراموش نکنید که آنان بازرگان صحرایی و رهبران کاروان ها بودند! امرار معاش آن ها وابسته به مسافرت در کویری بود که مناطق دیدنی اندکی دارد و به دلیل طوفان های شن، هیچ جاده ای در آن وجود ندراد. آن ها بیش از هر چیز دیگری نحوۀ ره گیری مسیر با استفاده از ستارگان را بلد بوده اند. معاش آن ها به همین بستگی داشت. قطعاً آن ها تفاوت شمال و جنوب را خیلی خوب درک می کردند.

علاوه بر این مساجد واقع در عراق و مصر در مناطق شهری متمدن و در میان مردم با فرهنگ و تمدنی ساخته می شد که مهارت کافی برای یافتن مسیر را داشتند. بسیار بعید به نظر می رسد که آن ها در محاسبۀ قبلۀ خود تا این اندازه اشتباه کرده باشند. آن ها چگونه حج واجب را که گفته شده است در آن زمان نیز واجب بوده است، انجام می دادند؟ و چرا بسیاری از مساجد به سمت شمال عربستان یا احتمالاً بیت المقدس ساخته شده اند؟ پاسخ ممکن است در جای دیگری باشد. دعوی من این است که احتمالاً دو دلیل برای این اختلاف و مغایرت وجود دارد:

اول این که هنوز رابطۀ خوبی بین مسلمانان (که به هاجریون، ساراسن و ماهغرایه ها شهرت داشتند) و یهودیان برقرار بوده است و در نتیجه نیازی به تغییر قبله نبوده است (که حتی خود قرآن نیز اعتراف می کند که قبلۀ اول بیت المقدس بوده است: سورۀ بقره). دوم این که مکه هنوز شهرتی نداشت.

متن مناظرات دکتر جی اسمیت (کاری از چوب مینیستری)