تحقیقی جامع در باره قرآن صنعا

داستان قرآن صنعا   

مجموعه دست مطالب صنعا اشاره به نسخه هایی از قرآن های متعلق به چهار قرن اول اسلام است که در «مسجد جامع صنعاء» کشف شده اند. 

نکته قابل توجه در این است که آن نسخ قرآن که از شهر صنعا در کشور یمن کشف شده است، با آیات فعلی قرآن تفاوت دارد .صنعا شهرِ هزار و یک شب است ؛ با ساختمان های چندطبقه و پرنقش و نگار که خاطراتی صدها ساله دارند. در قلب این شهر، مسجد اعظم با تک منارهای سفید ایستاده است. مسجدی که بنا به روایاتی به دستور محمد پیامبر اسلام ساخته شده است، اما معماری بیزانسی آن حکایت از عمری درازتر دارد. تنها مدرک معتبر موجود از عمر طولانی این مسجد کتیبه ای از الولید بن عبدلملک خلیفه اُمَوی است که در قرن اول هجری دستور بازسازی آن را صادر کرده است. 

بارانهای شدید زمستان 1865 میلادی به دیوارهای کتابخانه غربی آسیب رسانده بود و چاره ای جز تعمیر آنها نبود. کارگران تحت نظر نماینده موزه ملی یمن شروع به کندن دیوار شبستان غربی کردند. کار به خوبی پیش می رفت و آخرین آجرها از دیوار نم گرفته برداشته می شد که ناگهان در بین دو لایه دیوار، دالانی تاریک ظاهر شد. چند کارگر با ترس و لرز پایین رفتند و خود را در اتاقی وسیع و بدون منفذ یافتند. وقتی به مدد نور فانوسها، بالآخره اتاق اندکی روشن شد کارگران خود را در برابر توده ای عظیم از پاپیروس های نم گرفته دیدند که در ردیف های متعدد تا سقف فشرده چیده شده بود. متولیان مسجد و نمایندگان موزه ملی یمن در جریان قرار گرفتند و به کارگران دستور داده شد که فعلاً کاغذهایی را که در مسیر عملیات تعمیر قرارداشتند در کیسه بریزند و بنایی را مجدداً از سر بگیرند!! پنج کیسه سیب زمینی پر از کاغذهای پوستی مچاله شده و در هم فشرده به کتابخانه اوقاف در مسجد منتقل شد و تعمیرات ادامه پیدا کرد و دیوار بالا آمد و توده پوستهای در هم فشرده باز در تاریکی فرو رفت! ظاهراً کنجکاوی کسی هم تحریک نشد! 

هفت سال گذشت! در سال 1972 میلادی دیوار خارجی مسجد نیاز به تعمیر پیدا کرد. برای این کار سقف بخشی از کتابخانه باید برداشته می شد و باز انبار پنهان مسجد ظاهر گشت. در طول این هفت سال مشخص شده بود که پاپیروسهای فرستاده شده به مسجد اوقاف، صفحات قرآن و احتمالاً بسیار باستانی هستند. مسؤولان کتابخانه هم به تدریج محتوای کیسه ها را به مال خرها و عتیقه فروشهای محلی فروخته بودند و سودی هم عایدشان شده بود. این بار دستور داده شد که همه کاغذهای اتاقِ پنهان خارج شود! کاغذهای باستانی در حدود 20 گونی بزرگ از مسجد خارج شدند و به موزه ملی یمن انتقال پیدا کردند! خبر قرآن های پیدا شده کم کم در جهان می پیچید و توجهات به سمت صنعا جلب می شد. اما محتوای کیسه ها همچنان کم و کمتر می شد! و بالآخره در نتیجه نگاه های کنجکاوی که به سمت مسجد اعظم جلب می شد ؛ دولت سرانجام خرید و فروش قرآن های پوستی مسجد را ممنوع اعلام کرد و پوستها این بار با احترام، دوباره به کتابخانه مسجد اعظم صنعا بازگشتند. یونسکو سرمایه ای را برای حفاظت از این آثار باستانی اختصاص داد و آنها را میراث بشری اعلام کرد. در سال 1976 در دانشگاه کمبریج مجمع بزرگی از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان تشکیل شد و راه هایی برای حفاظت و جلوگیری از آسیب بیشتر گنجینه صنعا پیشنهاد گردید. 

طبیعتاً در یمن متخصصان و امکاناتی که بتوانند از این کاغذهای باستانی در شرف تخریب محافظت کنند، وجود نداشت. در نتیجه دولت یمن دست به دامن کشورهای پیشرفته شد. دولت دانمارک خود پیش قدم شد و پیشنهاد حفاظت و نگهداری از متون را مطرح کرد، به این شرط که همه کاغذها به دانمارک منتقل شود. پیشنهادی که طبیعتاً توسط یمنیها به شدت رد شد! بعد از چانه زنیهای بسیار بالآخره دولت آلمان غربی پیشنهاد پروژه نجات دست نوشته ها شامل تعمیر و فهرست برداری از صفحات در یمن به هزینه آلمانیها را ارائه کرد، و مورد قبول واقع شد. مسؤول پروژه نجات، گِرد پویین Gerd Puin، باستانشناس آلمانی بود. 

پروژه در سال 1980 آغاز شد. پویین و تیمش صفحات را تک به تک بازسازی و شماره گذاری کردند. بیش از 15000 پاپیروس متعلق به حدود 1000 نسخه از قرآن! که بسیاری از آنها بسیار باستانی به نظر می رسیدند. رسم الخط قرآن ها به خط حجازی نخستین بودند. خطی که از رسم الخط کوفی هم قدیمی تر می نمود. همان بررسی های نخست این احتمال را مطرح کرد که این قرآن ها احتمالاً از نخستین نسخ قرآن و متعلق به قرن اول هجری هستند. پویین کشف دیگری هم کرد! بر بسیاری از پاپیروسها رد مطالبی قدیمی و نیمه پاک شده بود که بر رویشان آیه های جدیدی نوشته شده بود! 

توجهات به سمت کشف جدید جلب شد! تمامی فرقه های مسلمان بر این عقیده بودند که قرآن  از طرف خدا بر پیغمبر نازل شده و به امر و حفاظت الهی غیرقابل تحریف و تغییر باقی مانده است. نتیجه مستقیم این اعتقاد آن است که قرآن امروزی باید به تمامی مشابه اولین نسخه باشد. 

اعتقادی که برای جهان اسلام به شدت گران تمام شده بود! و پژوهشگران مسیحی به دنبال فرصتی بودند تا با یک مثال، نقض این اعتقاد خدشه ناپذیر را زیر سؤال ببرند. و حالا یافته پویین مانند هدیه ای آسمانی در دستان آنها فرود آمده بود! آن مطالب محو زیر آیه های قرآن چه بودند؟ آیه هایی دیگر؟ صورتهای اولیه قرآن؟

در سال 1979 که دولت یمن برای حفظ گنجینه نویافته مسجد صنعا، دست به سوی کشورهای غربی دراز کرده بود؛ گرد پویین(Gerd Puin) استاد تاریخ اسلام و رسم الخط عربی در دانشگاه سارلند آلمان برای سفری تحقیقاتی به یمن رفت. مسئولان موزه ملی یمن این هم زمانی را خوش اقبالی خود دانستند و گنجینه صنعا را به پویین نشان دادند. هزاران پاپیروس کهنه و رنگ و رو رفته که از رطوبت و گذر ایام و بدرفتاری یابندگان مچاله و چسبیده و در شرف نابودی بودند. همان چند بررسی اول پویین را قانع کرد که در مقابل گنجینه ای بزرگ قرار گرفته است. وی به آلمان رفت و دولت آلمان غربی را به تقبل هزینه پروژه نجات گنجینه صنعا ترغیب نمود. 

پویین و همکارانش در تلاشی شبانه روزی و طاقت فرسا ورق به ورق صفحات را از هم جدا  کرده و ترمیم می کردند .15000 ورق پاپیروس! وقتی پروژه ترمیم به اتمام خود نزدیک می شد، پویین کم کم شروع به اظهار نظر کرد. وی اعلام کرد که نسخه های یافت شده به بازه زمانی مابین قرن اول و دوم هجری تعلق داشته اند. رسم الخط موجود در نسخه ها بر حسب میزان قدمت حجازی و کوفی بوده است. در هیچ کدام از دو رسم الخط فوق الذکر اِعراب گذاری (فتحه،ضمه، کسره) وجود نداشته است، و «موارد متعددی از تفاوتهای خفیف در متون، اِملاهای متفاوت از لغات مشابه، و ترتیبهای غیرمعمول سوره ها» مشاهده شد. او همچنین در مورد یافته ای عجیب هم گزارش داد: بازنویسی بر روی ردپاهایی از متونی قدیمی تر در بسیاری از نسخه ها.  و پویین اینگونه نتیجه گیری کرد: قرآن نیز مانند هر کتاب دیگری دارای یک تاریخچه است و یافته ها این عقیده را که قرآن در طول قرنها صددرصد بدون تغییر مانده است تأیید نمی کند، و این کتاب احتمالاً در گذر زمان تکامل پیدا کرده است. 

همانگونه که انتظار می رفت، این جملات خشم مسلمانان و دولت یمن را برانگیخت. پویین از دسترسی و ادامه کار بر روی گنجینه صنعا بازداشته شد و پروژه با مسؤولیت همکار وی گراف فون بوتمر Graf von Bothmer  ادامه یافت. از آن تاریخ به بعد دولت یمن اجازه دسترسی به گنجینه صنعا را محدود نمود و احتمالاً برای انتشار نتایج تحقیق در این زمینه محدودیتهایی ایجاد کرد. در سال 1989 بودجه پروژه قبل از آماده سازی حتی فهرستی از نسخ یافت شده ته کشید! و سرعت کارها باز هم کمتر شد. پویین که همچنان در مورد یافته ها گاه و بیگاه نظر می داد، معتقد بود: «دولت یمن تمایل دارد پروژه را بی اهمیت نشان دهد، ما هم همینطور ولی  به دو علت متفاوت». منظور تیم آلمانی برای بی اهمیت نشان دادن پروژه به زودی مشخص شد! فون بوتمر 35000 میکروفیلم از گنجینه صنعا را به آلمان برد و امیدهای غربیان برای انتشار مطالعه ای علمی و منسجم از تاریخ نخستین نسخ قرآن بدون دخالت و تأثیر بنیادگرایی اسلامی افزایش یافت. اما اتفاق دیگری انتشار هر کار حساسیت برانگیز در این مورد را تا اطلاع ثانوی به تأخیر انداخت. 

در سال 1989 میلادی، "روح الله خمینی هندی" فتوای قتل سلمان رشدی را به جرم توهین به مقدسات مسلمانان صادر کرد! و ۹ سال بعد در سال 1995 میلادی، دادگاه عالی مصر دکتر نصر ابوزید از مدیران دائره المعارف اسلام و استاد قرآن شناسی دانشگاه قاهره را به جرم ارائه نظریه ای در مورد تکامل تدریجی متن قرآن به ارتداد محکوم کرد و طی حکمی رسمی به همسرش دستور طلاق از وی را صادر نمود! ابوزید و همسرش از ترس تهدیدهای متعدد به قتل به هلند گریختند، و از آن زمان تاکنون مقاله ای منسجم و جامع که توقعات پژوهشگران غربی را برآورده کند در مورد گنجینه صنعا منتشر نشده است! هرچند چندین سال بعد یونسکو مجموعه قابل توجهی از نسخ صنعا را برای دسترسی عموم در مجموعه «حافظه جهانی» خود منتشر کرد و به گفته پویین تلاشهای وی و همکارانش مجموعه صنعا را «برای هزار سال دیگر» زنده نگه داشت. 

در سال 1999 میلادی "توبی لستر" در مجله Atlantic Monthly مقاله ای با عنوان «قرآن چیست؟» منتشر کرد و در آن به بررسی آنچه بر گنجینه صنعا گذشته بود پرداخت. وی نقل قول زیر را از گِرد پویین گزارش کرد: 

«از نظر من قرآن ملغمه ای از متون مختلف است که چه بسا معانی بسیاری از آنها در زمان محمد به درستی درک نشده بود. خیلی از آنها ممکن است یک قرن قبل از ظهور اسلام نوشته شده باشند". 

همانطور که می دانید عموم فرقه های اسلامی هنوز Inerrancy را بر Infallibility قرآن ترجیح می دهند. ذات تحریف ناپذیری چنان مطلق و جهان شمول است که مثال نقضی کوچک، کافی است که صحت آن را زیر سؤال ببرد! پویین معتقد بود که این مثال نقض را یافته است .«متن (قرآن صنعا) چنان ناقص نوشته شده است که تنها در صورتی می توانید آن را به درستی بخوانید که متن اصلی را به طور کامل در حافظه داشته باشید. در واقع متن صنعا مانند بقیه قرآنهای اولیه تنها راهنمایی بوده برای آنان که قرآن را از حفظ می دانسته اند. 

آنها که قرآن را از بر نبوده اند احتمالاً آن را به گونه دیگری می خواندند، چرا که هیچ اِعراب گذاری و مُصَوَت گذاری در آن وجود ندارد. با گذشت زمان که مردم متن شفاهی را فراموش کرده اند به تدریج شروع به تفسیر خود از متن مکتوب کرده اند تا آن را معنی دار تر کنند. در نتیجه متن به طور طبیعی با گذشت زمان تغییر کرده است. نمونه این قضیه حجاج بن یوسف والی عراق است که افتخار می کند که هزار الف به متن قرآن افزوده است!». 

پروفسور آلن جونز استاد قرآن شناسی دانشگاه آکسفورد تا اینجای قضیه با پویین موافق است.

او معتقد است که حجاج، علاوه براین اولین کسی بود که قرآن را اِعراب گذاری کرد. از آن زمان (حدود سال 80 هجری) متن قرآن تقریباً ثابت ماند. 

مجموعه متون قرآن صنعا نشان می دهند که قرآنهای نخستین قرن اول بعد از اسلام تفاوت فاحشی با قرآن های امروز دارند. 

شاید همین مسأله بود که پژوهشگران غربی را بر آن داشت به جای بررسی و سرمایه گذاری بر روی تغییرات و تاریخچه تغییر شکل قرآن چندین سال به عقب بروند و به بررسی و نظریه پردازی بر روی چگونگی تدوین قرآن بپردازند. شاید بتوان گفت یکی از جنجال برانگیز ترین نظریات در این زمینه توسط فردی ناشناس با نام مستعار Christoph Luxenberg مطرح شده است . 

او در کتابی به نام «قرائت سوری-آرامی قرآن: تلاشی بر رمزگشایی زبان قرآن» که به زبان آلمانی در سال 2000 منتشر شد، نظریه جالبی مطرح کرد. وی مانند گرد پویین انگشت بر روی موضوع غیرقابل فهم و مبهم بودن بسیاری از جملات در قرآن گذاشت. همان ابهامی که منجر به نوشته شدن صدها کتاب تفسیر قرآن در طول تاریخ اسلام شده است. تفسیرهایی که چه بسا به شدت متضاد و متناقضند. او پژوهشگران غربی را به باد انتقاد می گیرد که چرا در این موارد به گفته های مورخان سنتی مسلمان بسنده کرده اند. چراکه به نظر بسیاری از پژوهشگران غربی بخشهای مختلفی از تاریخ اولیه اسلام در واقع داستانهایی است که مورخان برای معنی بخشیدن به آیات مبهم اختراع کرده اند و در واقع به قول پویین ضد (شبه) تاریخ است.

براى مثال از سوره کوثر نام برده، لازم به ذکر است که پروفسور کریستوفر لوگزنبرگ، دانشمند آلمانى که بر روى قرآن کشف شده در صنعا تحقیق کرده در کتاب خود، ریشه کلمه کوثر را ارامى و به معناى "سختیها یا دشواریها" ترجمه کرده.(1)

1) کریستف لوکزنبرگ در کتاب خود این آ یه را با رجوع به معنای اصلی کلمه کوثر در زبان آ رامی ترجمه دوباره کرده است و ترجمه او با آنچه در اینجا می گوییم مطابقت دارد. نگاه کنید به:

Luxenberg., C (2007) The Syro-Aramic of Reading of the Koran.  Hnas Schiler

درون متون سنتی اسلام هم مجموعه عظیمی از اطلاعات متضاد و متفاوت از فرهنگها و ادیان مختلف، مخصوصاً متون مسیحی، به چشم می خورد، که با کنار هم گذاشتن آنها می توان بخش عظیمی از ضدتاریخ (شبه تاریخ- معادل anti history) اسلام را استخراج کرد. قرآن خود ادعا می کند که «مبین» یا آشکار و روشن است، ولی وقتی به آن نگاه می کنید می بینید که از هر پنج جمله یکی (یا چیزی همین حدود) واضحاً بی معنی است. البته مسلمانان تفسیر دیگری از این مسأله دارند، اما واقعیت اینجاست که حدود یک پنجم قرآن غیرقابل درک است. به این جهت است که این تضاد تاریخی، حول بحث چگونگی ترجمه قرآن شکل گرفته است. اگر قرآن غیرقابل درک باشد، و حتی به زبان عربی قابل فهم نباشد، طبیعتاً به زبان دیگر هم قابل ترجمه نخواهد بود. به این جهت است که مسلمانان می ترسند. وقتی قرآن، خود ادعا می کند که زبانش گویا و واضح است اما اینگونه نیست، یک تناقض روشن وجود دارد. شاید مسأله اصلاً چیز دیگریست.» 

این تفسیر جنجال برانگیز از زبان قرآن بر پایه چند یافته استوار بود. در جریان بررسی هزاران ورقه قرآن صنعا تفاوتهایی در ترتیب سوره ها و ناهمگونی های بین نسخه ها یافته شده بود. اما شاید مهمترین یافته پویین همان مطالب پنهان زیر متون بودند که به اصطلاح Palimpsest گفته می شود. پویین این بازنویسی ها را به حساب تغییر تدریجی متن قرآن در گذشت زمان می گذاشت. 

این یافته آخری سر و صدا و اختلاف نظرهای زیادی به پا کرد. شاید تنها راه حل برای آن، خواندن متون زیرین و مقایسه آنها با متون موجود بود. سرانجام تکنولوژی به داد مباحثه کنندگان رسید و عکاسی با کمک اشعه فرابنفش جزئیات بیشتری از متون زیرین آشکار کرد. 

مروری مختصر در باب "قرآن صنعا" 

قرآن صنعا (sana'a Qur'an) یک نسخه نادر و بسیار قدیمی از قرآن است که در سال 1972 میلادی، در جریان بازسازی مسجد جامع "صنعا"،واقع در پایتخت یمن، توسط باستانشناسان از آنجا کشف شد. 

در سال 1972  در جریان بازسازی مسجد اعظم صنعا، در کشور یمن، کارگران به انبوه اوراق پوستی قدیمی برخوردند که در اثر رطوبت و گذشت قرنها به هم چسبیده بودند، از آنجایی که بیم آن میرفت که با انتشار خب، چنین اسنادی توسط مذهبی های اسلامگرا نابود شوند و یا حداقل جلوی کار گروه تحقیقات گرفته شود، گروه تحقیق با پشتکار و بدون منتشر کردن خبر کشف به کار جمع آوری، مرتب سازی و کلاسه بندی اسناد ادامه دادند ؛ تا سال 1997 میلادی که تقریبا 35000 میکروفیلم از اسناد گرفته شد که در سال 1999 به آلمان برده شد و پس از آن گزارشی مختصر در این زمینه درسال 1999 در مجله آتلانتیک به چاپ رسید. 

در این میان ،"علی محمد مجور"، نخست وزیر وقت دولت یمن، از کشف یک نسخه نادر و تاریخی قرآن در مسجد جامع صنعا توسط باستانشناسان این کشور خبر داد و گفت: قدمت این نسخه قرآنی نادر و تاریخی که در 4500 صفحه نگاشته شده، به دوران نگارش خطوط بی نقطه باز می گردد، که با خطوط کوفی و حجازی نوشته شده است و درضمن این نسخه قرآنی دارای لطافت و ظرافت های خاص هنری و یک کشف علمی بی سابقه است. 

این عقیده در بین مسلمانان کاملاً رایج است که قرآن کلام خدا است و از هرگونه تحریف و تغییری مبرا است ؛ اما آنچه که در یمن کشف شده، این عقیده را سخت به چالش می کشاند و ثابت میکند که قدیمی ترین نسخ قرآن با نسخه موجود در خانه ها اختلافات اسلامی دارد.

تصویر اول

این یکى از تصاویرى است که از قرآن صنعا گرفته شده است. به وضوح می بینید(تصویر را بزرگ کنید) که آیات یکبار پاک شده اند و دوباره و متفاوت نوشته شده اند. 

این موضوع اثبات می کند که آیات قرآن بارها مورد دستبرد و تغییر قرار گرفته اند و آیات و سوره هایى به آن اضافه یا کم شده است. 

تصوير دوم

این یکى دیگر از تصاویرى است که از قرآن صنعا گرفته شده است. به وضوح می بینید(تصویر رابزرگ کنید) که آیات یک بار پاک شده اند و دوباره و متفاوت نوشته شده اند. 

این موضوع اثبات می کند که آیات قرآن بارها مورد دستبرد و تغییر قرار گرفته اند و آیات و سوره هایى به آن اضافه یا کم شده است. 

براى یافتن تصاویر بیشتر می توانید در فضاى نت و با جستجوى کلمه sanaa quran، به تصاویر بیشترى دستیابى پیدا کنید. 

تصویر سوم

این نیز یکى دیگر از تصاویرى است که از قرآن صنعا گرفته شده است. به وضوح می بینید (تصویررا بزرگ کنید) که آیات یکبار پاک شده اند و دوباره و متفاوت نوشته شده اند. 

با تاباندن اشعه به این صفحه می توان براحتى کلمات زیرین که قبلاً پاک شده اند را نیز دید. 

این موضوع اثبات می کند که آیات قرآن بارها مورد دستبرد و تغییر قرار گرفته اند و آیات و سوره هایى به آن اضافه یا کم شده است. 

براى یافتن تصاویر بیشتر می توانید در فضاى نت و با جستجوى کلمه sanaa quran, به تصاویر بیشترى دستیابى پیدا کنید.

تصویر چهارم

در این تصویر می بینید که کلمات پاک شده در آیات را جایگزین کرده و دو آیه را با هم مقایسه کرده اند. 

خودتان آیه بالا و پایین را با هم مقایسه کنید. 

این موضوع اثبات می کند که آیات قرآن بارها مورد دستبرد و تغییر قرار گرفته اند و آیات و سوره هایى به آن اضافه یا کم شده است. 

براى یافتن تصاویر بیشتر میتوانید در فضاى نت و با جستجوى کلمه sanaa quran، به تصاویر بیشترى دستیابى پیدا کنید.

تصویر پنجم

در این تصویر می بینید (تصویر را بزرگ کنید) که آیات یکبار پاک شده اند و دوباره و متفاوت نوشته شده اند. 

با تاباندن اشعه به یک صفحه می بینید که کلمات زیرین که قبلاً پاک شده اند را می توان دید. 

این موضوع اثبات می کند که آیات قرآن بارها مورد دستبرد و تغییر قرار گرفته اند و آیات و سوره هایى به آن اضافه یا کم شده است. 

براى یافتن تصاویر بیشتر می توانید در فضاى نت و با جستجوى کلمه sanaa quran، به تصاویر بیشترى دستیابى پیدا کنید. 

پژوهشی از تیم مدیریتی کانال و سایت نقدی بر اسلام:

http://www.eslam.nu