ژان کالـْوَن و کلیسای پرزبیتری

نکته بسیار مهمی که در فصل گذشته به آن اشاره کردیم، این تفکر لوتر و سایر اصلاح‌گران بود که هر کس می‌تواند کتاب‌مقدس را بخواند و تفسیر کند؛ این عقیده واکنشی بود در مقابل اعتقاد کلیسای کاتولیک که می‌گفت فقط کلیسا حق تفسیر کتاب‌مقدس را دارد. اصلاح‌گران به مرجعیت مطلق کتاب‌مقدس معتقد بودند، به این معنی که می‌کوشیدند تمام عقاید الهیاتی و آیینهای کلیسایی و شیوه اداره کلیسا را با الگویی که در کتاب‌مقدس ارائه شده، منطبق سازند. همچنین اشاره کردیم که اگر ”هر کسی“ می‌تواند کتاب‌مقدس را به زبان مادری خود بخواند و آن را تفسیر کند، چرا فقط لوتر می‌بایست دست به چنین کاری بزند و برای پیروان خود، اصول اعتقادات و آیینها و شیوه اداره کلیسا ابداع کند. چرا دیگران هم چنین کارینکنند؟ و همینطور هم شد! همزمان با قیام لوتر، عده‌ای از یاران او در برخی فروع دین با او مخالف بودند و تفسیر ”خودشان“ را از کتاب‌مقدس ارائه می‌دادند. یکی از این فروع – البته اگر بتوان نامش را ”فرع“ گذاشت- موضوع مفهوم و اهمیت آیین عشاء ربانی بود. بنا بر این دلایل، افراد برجسته دیگری نیز ظهور کردند که، بر اساس شعار لوتر، دست به تفسیر کتاب‌مقدس زدند و عقاید و اصولی متفاوت با تفسیر لوتر به دست دادند. برجسته‌ترین چهره در این میان، متفکری است فرانسوی، به نام ژان کالـْوَن. همانطور که در فصل قبل گفتیم، کالون تأثیر شگرفی بر شکل‌گیری اعتقادات و آیینها و شیوه اداره کلیساهایی گذاشت که همگی جزو مذهب پروتستان به‌شمار می‌آیند.

زندگی و اقدامات کالون

ژان کالون در سال ۱۵۰۹ در شهر نویون (Noyon)، در ایالت پیکاردی، در شمال شرقی فرانسه، چشم به جهان گشود. او تا سال ۱۵۳۶، یعنی تا ۲۶ سالگی در دانشگاههای مختلف فرانسه به تحصیل زبانهای یونانی و لاتین و ادبیات یونان و روم باستان مشغول بود و آثاری در این زمینه‌ها به رشته تحریر در آورد. در این دانشگاهها بود که با عقاید اصطلاح‌طلبانه و مذهبی لوتر و یارانش آشنا شد. در سال ۱۵۳۳ او رسماً به اعتراضات اصلاح‌گران پیوست. به همین دلیل، وادار به ترک فرانسه شد و به سوئیس رفت و در آنجا به نگارش آثار مذهبی خود پرداخت. نخستین اثر او، کتاب کوچکی بود به نام ”نهادهای مذهب مسیحیت“ که خطاب به پادشاه فرانسه نوشته شده بود تا او را به مدارا با اصلاح‌طلبان و پیوستن او به این نهضت تشویق نماید. این کتاب بارها مورد تجدید نظر قرار گرفت تا اینکه سرانجام در سال ۱۵۵۹ در چهار جلد منشر شد که امروز نیز موجود است. این کتابی است حجیم در خصوص الهیات.

باید توجه داشت که سوئیس کشوری بود آزاد و دموکراتیک، و هر ایالت آن، توسط یک شورا اداره می‌شد. پس از کشمکشهایی، بخش فرانسوی‌زبان سوئیس، عقاید اصلاح‌گران را پذیرفت، و یکی از بزرگان این نهضت، کالون را تشویق کرد که در ژنِو بماند و رهبری این نهضت را عهده‌دار شود. کالون، بجز دوره‌ای کوتاه، تا پایان عمرش، در سوئیس باقی ماند. او در آنجا، اصول اعتقادات مسیحی و اصول آیینی و نیز شیوه اداره کلیساها را، آنگونه که خود از کتاب‌مقدس برداشت می‌کرد، در کتاب‌های مختلف نوشت. از آنجا که کالون معتقد بود که حکومت و کلیسا باید یکدیگر را حمایت کنند، مذهب او حالتی اجتماعی به خود گرفت. از اینرو، کسانی که با اصول مذهبی او مخالف بودند، تکفیر می‌شدند یا به مجازات می‌رسیدند. در دوره حیات او، ۵۸ نفر به‌جرم مخالفت با اصول مسیحیت اعدام شدند و ۷۶ نفر تبعید. کالون در سال ۱۵۶۴ به درود حیات گفت.

از برجسته‌ترین کارهای کالون، نگارش کتاب مهم ”نهادها“ است که بنیاد الهیات اصلاح‌شده را تبیین می‌کند و مورد قبول اکثریت کلیساهای پروتستان می‌باشد. کلیساهایی که تحت تأثیر اصول اعتقادی او قرار دارند، به ”کلیساهای اصلاح‌شده“ معروف‌اند. او همچنین تفسیرهای متعددی بر کتاب‌های کتاب‌مقدس نوشت. کالون به امر تحصیل مردم توجه وافری داشت و نظامی متشکل از سه سطح ابداع کرد که سطح سوم آن آکادمی بود که بعدها تبدیل شد به دانشگاه ژنو. تأکید او بر تحصیلات، بعدها در آمریکا به‌دست پوریتانهای کالوینی به‌شکل تأسیس مدارس و کالج‌ها نمودار شد. شیوه دموکراتیک و شورایی اداره کلیسا که احتمالاً الهام‌یافته از روش دموکراتیک و شورایی ایالات سوئیس بود، به اشاعه دموکراسی در کشورهای غربی کمک فراوانی کرد. همچنین گفته می‌شود که تأکید او بر کار و کوشش و تولید همچون عطیه‌ای الهی، سبب شکوفایی سرمایه‌داری گردید.

آراء و عقاید کالون

کالون نظامی در عرصه اعتقادات و آیینها و شیوه اداره کلیسا ارائه داد که ذیلاً خلاصه‌ای از هر یک از آنها را، بیشتر به صورت رئوس مطالب، ارائه می‌دهیم.

الاهیات کالون

● آنچه که بر الاهیات کالون سایه‌گستر است، اعتقاد او در باره حاکمیت مطلق خدا است. طبق تفسیر او از کتاب‌مقدس، خدا در اعمال و تصمیمات خود حاکمیت مطلق دارد و کسی را اجازه‌ آن نیست که تصمیمات او را مورد سؤال قرار دهد (ر.ک. رومیان ۹:‏۱۴-‏۲۴).

● انسان و اراده‌اش در اثر سقوط، به‌طور کامل تباه شده است. او قادر نیست قدمی برای نجات خود بر دارد، زیرا اراده‌اش از ریشه تباه و فاسد شده است.

● فقط کسانی نجات می‌یابند که طبق اراده حاکمانه خدا، بدون هیچ قید و شرطی، از پیش برگزیده شده باشند. این برگزیدگی به‌طور کامل بستگی به اراده خدا دارد، به این معنی که خدا عده‌ای را از پیش، طبق اراده حاکمانه خود برای نجات برگزید و عده‌ای را برای هلاکت جاودانی. انسانی که از پیش برای نجات برگزیده نشده باشد، به هیچ وجه نمی‌تواند نجات یابد.

● کار مسیح بر روی صلیب محدود و منحصر می‌شود به آنانی که از پیش بر گزیده شده‌اند.

● فیض خدا غیر قابل مقاومت می‌باشد. آنانی که از پیش بر گزیده شده‌اند، بدون توجه به میل اولیه خودشان نجات می‌یابند، زیرا روح‌القدس آنان را به‌شکلی مقاومت‌ناپذیر بسوی نجات می‌کشاند.

● آنانی که از پیش برای نجات بر گزیده شده‌اند و در اثر کار روح‌القدس بسوی نجات هدایت شده‌اند، محال است که در نهایت نجات خود را از دست بدهند.

این اصول الهیاتی کالون نه فقط در کلیساهای پرزبیتری که او بنیان گذاشت، بلکه بعدها از سوی سایر فرقه‌های اصلی پروتستان (نظیر کلیسای انگلیکن و باپتیست و برادران) پذیرفته شد، بجز از سوی کلیساهای متودیست، و بعدها، کلیساهای پنطیکاستی.

آیین های مقدس از نظر کالون

کالون به دو آیین مقدس معتقد بود، تعمید و عشاء ربانی:

● در کلیسای پرزبیتری (کلیسایی که کالون بنیاد نهاد)، غسل تعمید یکی از دو آیین مجاز طبق عهدجدید می‌باشد. در این کلیسا، غسل تعمید می‌تواند با پاشیدن یا ریختن آب بر سر تعمیدخواهان صورت گیرد. نوازدان و کودکان را نیز می‌توان تعمید داد. این دست از کودکان، در سنین بلوغ، می‌توانند با طی آیین تأیید، به عضویت کلیسا در آیند.

● بر خلاف کلیساهای کاتولیک و ارتودکس که معتقدند عناصر عشاء ربانی، یعنی نان و شراب، بعد از دعای تقدیس کشیش واقعاً به بدن و خون مسیح تبدیل می‌شود (آموزه تبدّل جوهر، transubstantion)، و نیز بر خلاف نظر لوتر که معتقد بود بدن و خون مسیح به‌شکل فیزیکی بر نان و شراب قرار می‌گیرد (آموزه هم‌جوهری، co-subsntantion)، کالون معتقد بود که هیچ تغییری در عناصر عشاء ربانی صورت نمی‌گیرد، بلکه ایماندار، به‌واسطه ایمان، به‌شکلی روحانی در بدن و خون خداوند ما سهیم می‌گردد. به‌عبارت دیگر، مسیح در عناصر عشاء ربانی، حضوری روحانی دارد، نه فیزیکی.

شیوۀ ادارۀ کلیسا

کالون با روش مبتنی بر سلسله‌مراتب که نزد کلیساهای ارتودکس و کاتولیک و لوتری پذیرفته شده بود، مخالف بود و برای اداره کلیسا، نظامی شورایی اتخاذ کرد. طبق این نظام، در کلیسای پرزبیتری که او پدید آورد، چهار نوع منصب باید وجود داشته باشد: انجمن شبانان که وظیفه موعظه و اِعمال انضباط را بر عهده داشتند؛ گروه معلمان که عهده‌دار تعلیم بودند؛ گروه شماسان که عهده‌دار امور خیریه بودند؛ و از همه مهم‌تر، شورایی متشکل از خادمان و مشایخ (به یونانی: پْرِزبیتر- presbyteros، که عنوان کلیسای پرزبیتری نیز از همین واژه اخذ شده است)، که از سوی جماعت انتخاب می‌شوند و ناظر بر کلیه امور الهیاتی و اخلاقی و فعالیت‌های کلیسا می‌باشند.

کلیساهای پرزبیتری

کلیساهایی را که از نظر اصول اعتقادات و آیینی و خصوصاً شیوه اداره کلیسا پیرو ژان کالون هستند، پرزبیتری (یا مشایخی؛ Presbyterian) می‌نامند. گرچه همانطور که گفتیم، اکثریت فرقه‌های پروتستان پیرو اصول الهیاتی کالون هستند، اما فقط کلیساهای پرزبیتری شیوه اداره کلیسا را طبق نظر کالون اتخاذ کرده‌اند. در واقع باید گفت که کلیسای پرزبیتری آن نوع کلیسایی است که مستقیماً کالون به آن شکل بخشید. فرقه‌های دیگر پروتستان که فقط از نظر اصول الهیات پیرو کالون هستند، ”کالوینیست“ نامیده می‌شوند (نظیر کلیسای انگلیکن و باپتیست و برادران و غیره، بجز کلیساهای متودیست و پنطیکاستی).

کلیساهای پرزبیتری در جهان معمولاً دارای این سلسله‌مراتب هستند: جماعت (Kirk Session)، هیأت مشایخ، شورا، و مجمع عمومی. تمامی این هیأت‌ها متشکل از خادمین و مشایخ هستند. مشایخ نمایندگان انتخابی جماعت هستند، اما منصبشان عضویت در یکی از چهار هیأتی می‌باشد که نام بردیم. ایشان می‌توانند به خدمات موعظه یا تعلیم یا برگزاری آیین‌های مقدس بپردازند. خادمین را مردم انتخاب می‌کنند اما انتصاب یا دستگذاری‌شان توسط هیأت مشایخ صورت می‌گیرد.

کلیساهای پرزبیتری اصول اعتقادی خود را در مجموعه‌ای گرد آورده‌اند که به ”اصول اعتقادی یا اعتراف‌نامه وست‌مینستر“ معروف است. این اعتراف‌نامه در سال ۱۶۴۸ در مجمع عمومی کلیساهای پرزبیتری تصویب شد و از سوی پارلمان اسکاتلند به تأیید رسید. بعدها اعتراف‌نامه‌های فرعی دیگری (نظیر اعلامیه بارمِن) نیز از سوی کلیساهای پرزبیتری آمریکا به‌کار گرفته شد.

امروزه کلیساهای پرزبیتری در سراسر جهان یافت می‌شود، اما تمرکز عمده آنها در ایالات متحده آمریکا، اسکاتلند (تنها کشوری که کلیسای دولتی‌اش پرزبیتری است)، مجارستان، هلند، ایرلند شمالی، سوئیس، فرانسه، کامرون و کره جنوبی می‌باشد. در ایران، کلیسای پرزبیتری به کلیسای ”انجیلی“ معروف شده است و دارای چندین شعبه در تهران و شهرستانها می‌باشد.

نوشته: آرمان رشدی