فصل سوم: ارزیابی قرآن

در حقیقت قرآن محور اسلام است. اگر بتوان ادعاهای قرآن را با دلیل و مدرک اثبات نمود، می­ توان گفت که اسلام حقیقت دارد و باورهای سایر ادیان از جمله یهودیت و مسیحیت دروغ هستند. همانطور که قبلاً دیدیم، قرآن مدعی است که به مفهوم تحت­ اللفظی کلام وحی خدا است که از روی نسخه آسمانی رونوشت شده است.

علاوه بر این، قرآن با رد باورهای ادیان دیگر ادعا می­ کند که خود «مکاشفه» کامل و نهایی خدا به محمد، آخرین و بزرگترین پیامبران است که برتر از موسی، عیسی و سایر انبیای پیش از خود می باشد. پس برای هر کسی که نمی­تواند اسلام را قبول داشته باشد، این موضوع حداکثر اهمیت را دارد که بداند مسلمانان در مورد قرآن چه می­ گویند و نیز به بررسی شواهدی بپردازند که آنان در تأیید و حمایت آن ارائه می­ دهند.

مروری بر نگرش اسلام بر قرآن

قبل از ارزیابی ادعاهای قرآن مبنی بر اعتبار منحصربه ­فرد و الهی آن، لازم است مهمترین ادعاهای مربوط به ماهیت قرآن را مرور کنیم. در این خصوص به موارد مهمی چون وحی الهی، خطاناپذیری و نهایی بودن قرآن می­پردازیم.

الهام قرآن

ابوحنیفه پیشوای بزرگ مذهب تسنن، باور اساسی مسلمانان را اینگونه بیان کرده است: «قرآن کلام خدا، مکاشفه و کلام وحی او است و نشانه ضروری خدا. قرآن خدا نیست ولی از خدا نیز جدایی ­ناپذیر است». هرچند «با حروف و کلمات نوشته شده و به زبانی خوانده می­ شود… اما کلام خدا ازلی و نامخلوق است».[1]

یوسف ابیش، محقق مسلمان گفته است: «قرآن کتابی به مفهوم معمول نیست و با «کتاب­مقدس» نیز قابل قیاس نمی­باشد؛ نه با عهدجدید و نه با عهدعتیق… اگر می­ خواهید آن را با چیزی در مسیحیت بسنجید، باید آن را فقط با خود مسیح مقایسه کنید» و سپس می­ افزاید: «مسیح بیان الوهیت در میان انسان­ها و مکاشفه اراده الهی است و قرآن نیز چنین چیزی است».[2]

خلاصه، همانطور که در مسیحیت «کلمه جسم گردید»، در اسلام «کلمه کتاب گردید!» قرآن خود مدعی است که «این کتاب از جانب خدای مقتدر حکیم نازل گردید. ما این کتاب را بر تو به حق فرستادیم» (الزمر 1-2). در سوره الرحمن آیات 1-2 چنین آمده است: «خدای مهربان، قرآن را آموخت» (همچنین رجوع کنید به آل عمران 3؛ فصلت 2-3؛ یوسف 1-2؛ طه 113؛ فرقان 6؛ بقره 2-4؛ زخرف 43-44؛ انعام 19؛ الزمر 41).

خطاناپذیر و ابدی

البته اگر قرآن کلام واقعی خدا باشد، مسلماً عاری از خطا نیز خواهد بود، زیرا خدا نمی­تواند سخنی به خطا گوید. در حقیقت این دقیقاً همان چیزی است که قرآن در مورد خود می­ گوید: «ستایش مخصوص خداست که بر بنده خاص خود این کتاب بزرگ را نازل کرد و در آن نقص و عوجی ننهاد» (کهف1).

همانطور که خواهیم دید، مسلمانان اصول­گرا اعتقاد دارند که این موضوع تمام تعلیمات قرآن و حتی موارد علمی را نیز در بر می­ گیرد. مسلمانان همچنین معتقدند که قرآن رونوشتی از اصل آسمانی آن «ام الکتاب» می­ باشد. در سوره بروج آیات 21-22 می­ خوانیم: «بلکه این کتاب قرآن بزرگوار و الهی است که در لوح محفوظ حق نگاشته است» و در سوره الزخرف آیات 3-4 آمده است: «ما قرآن را به زبان فصیح عربی مقرر داشتیم که در فهم آن به عقل و فکرت بکار بندید و همانا این کتاب نزد ما در لوح محفوظ، بلندپایه و محکم اساس است» (رجوع کنید به رعد 39). این اصل جاودانی همانی است که ما نمونه آن را در کتابی زمینی به نام «قرآن» می ­بینیم.

آخرین مکاشفه به انسان

مسلمانان، قرآن را تنها یک کتاب مقدس در زمره سایر مکاشفات الهی نمی­ دانند. قرآن، کلام جاودانی خدا است که بر محمد نازل شده تا آخرین نور و هدایت برای بشریت باشد. طبق باورهای اصول­گرایان، قرآن اساساً و ذاتاً بر تمام مکاشفات پیش از خود برتری دارد.

قرآن برای توصیف خود به طور مرتب از عباراتی نظیر «البرهان» یا «النور» یا «البیان» استفاده کرده است.[3] در واقع قرآن بعد از سوره مقدماتی (سوره فاتحه) با این ادعا شروع می­ شود: «این کتاب بی­ هیچ شکی راهنمای پرهیزکاران است» (بقره 2).

عبدالاحد داود در مورد «نهایی بودن» قرآن می­ گوید: «زیرا بعد از مکاشفه اراده و کلام «اللّه» در قرآن، وحی و نبوت پایان یافت».[4] در سوره یونس آیه 37 می­ خوانیم: «این قرآن عظیم نه بدان پایه از فصاحت و جامعیت است که کسی جز به وحی خدا تواند یافت… و کتاب الهی را به تفصیل بیان می­ کند که بی­ هیچ شک نازل از جانب پروردگار عالم است».

بدرو کاترگا، دیدگاه خود را اینطور خلاصه کرده است: «قرآن به عنوان مکاشفه نهایی خدا، کمال و اوج تمام حقایقی است که در کتب آسمانی پیش از خود آمده است. این کتاب هرچند به زبان عربی نازل شده اما برای تمام دوران­ها و تمام انسان­ها است. هدف قرآن حفظ مکاشفات قبل از خود از طریق احیای حقایق ابدی «اللّه» است.[5]

ابن تیمیّه، الهی­دان کلاسیک مسلمان بر این باور بود که «هدایت و دین حقیقی که محمد در شریعت خود آورد، بسیار کامل­تر از شریعت دو دین پیش از آن بود».[6] خلاصه اینکه قرآن مکاشفه نهایی و بی­ همتای خدا است. «به خاطر همین ویژگی­های خاص قرآن است که انتظار می­ رود تمام قوم­های جهان به سوی آن هدایت شده به آن ایمان آورند، از پیروی سایر کتب دست بردارند و تنها از آن پیروی کنند، زیرا قرآن حاوی تمام اصول اساسی برای زندگی خداپسندانه است».[7]

قرآن، معجزه الهی

در نظر مسلمانان (و از جمله خود محمد)، قرآن نه تنها مکاشفه نهایی خدا، بلکه معجزه جاودانی خدا نیز هست. «معجزه قرآن» شاید اساسی ­ترین و متداول­ ترین آموزه در مورد قرآن باشد. در واقع تنها معجزه­ ای که محمد مدعی ارائه آن به مخاطبان خود بود، قرآن است.

ذات معجزه ­آسای قرآن به یک معنی اساس اسلام و مهم ترین شاهد بر رسالت محمد می­ باشد. البقیلانی، از دیگر الهی­دانان قدیمی مسلمان در کتاب خود تحت عنوان «اعجاز قرآن» تأکید می­ کند که «آنچه توجه مخصوص به علم [قرآنی] یعنی اعجاز قرآن را بسیار ضروری می­ سازد این است که رسالت پیامبر –که سلام خدا بر او باد- بر این معجزه بنا شده است».[8]

دفاعیه­ نویسان مسلمان، مباحث بسیاری در باب ذات معجزه­ آسای قرآن مطرح کرده­ اند. به هر حال، اکثر صاحب­نظران مسلمان تأکید بیشتری بر چند نکته مخصوصاً اولین موضوع یعنی سبک ادبی منحصربه­ فرد قرآن کرده­ اند.