آیا قرآن کلام خداست؟ فصل سوم- نقد خارجی قرآن: معمای هجرت (مقالۀ نوزدهم)

فصل سوم

نقد خارجی قرآن

خوشبختانه ما برای اطلاع از منشاء قرآن و اسلام، تنها متکی بر منابع اسلام و خود قرآن نیستیم. در آن زمان افراد دیگری نیز وجود داشته اند که در مجاورت منطقه، می زیستند و مطالبی را برای ما به جای گذارده اند که می توان از آن ها بهره گرفت. شواهد غیر اسلامی زیادی در دسته ای از مکتوبات یونانی، سریانی، ارمنی، عبری، آرامی و قبطی از زمان فتوحات (قرن هفتم) به بعد یافت می شود. همچنین تعداد زیادی کتیبۀ عربی در اختیار داریم که قدمت آن ها پیش از زمان احادیث مسلمانان بر می گردد. با این وجود، به نظر می رسد که این داده ها با بسیاری از آن چه در روایات و قرآن گفته شده مغایرت دارد. این اطلاعات موجود در ارزیابی این موضوع که آیا قرآن کلام واقعی و نهایی خداست، بسیار سودمند خواهد بود. مسلمانان باید به این مطالب توجه کنند و برای دفاع در برابر آن ها آماده باشند. اجازه دهید ببینیم که این مطالب چه چیزهایی برای گفتن دارند.

1) هجرت

پاپیروسی به تاریخ 643 میلادی کشف شده است که از «سال بیست و دو» صحبت می کند و حاکی از آن است که اتفاقی در سال 622 میلادی در میان اعراب رخ داده است و مصادف با سال هجرت است. این که این اتفاق چه بوده است، نمی دانیم؛ چرا که پاپیروس چیزی در این مورد نمی گوید. آیا این اتفاق می تواند همان تاریخی باشد که محمد از مکه به مدینه هجرت کرد یا تاریخی است که فتح اعراب آغاز شده است؟ در حالی که حدیث اسلامی این تاریخ را به هجرت از مکه به مدینه منسوب می کند، قادر به ارائۀ هیچ منبع اولیه ای (به عبارت دیگر منبع متعلق به قرن هفتم) نیست که بتواند تاریخ این هجرت را تأیید کند. اولین نسخۀ خطی که در اختیار داریم، زندگی نامۀ عربی پیامبر است که در یک پاپیروس نوشته شده و تأیید شده است که مربوط به اواخر دورۀ اموی است که تاریخ این هجرت را بیش از 100 سال بعد از تاریخ واقعۀ مذکور ارجاع داده و در حدود سال 750 میلادی می داند.

داده های عربی در اختیار ما (سکه، پاپیروس، کتیبه ها) هیچ یک حاوی نامی از این دوره نیستند (سنگ قبر متعلق به «سال بیست و نه هجری» که بسیاری از مسلمانان به آن اشاره کرده اند، تنها از روی یک منبع مکتوب متأخر شناخته شده است). داده ها و مطالب یونانی و سریانی به دوران عرب ها اشاره دارند اما دو سند از نوشتجات مسیحی نسطوری از 676 میلادی و 680 میلادی هست که نقطۀ شروع تاریخ عرب را مهاجرت اسماعیلیان می دانند، اما نه مهاجرت در داخل عربستان، بلکه مهاجرت از عربستان به «سرزمین موعود» که احتمالاً خارج از عربستان است.

و این سرزمین موعود کجاست؟ تصور این که سرزمین موعود برای مسیحیان نسطوری که سند فوق الذکر را نوشتند کجا می تواند باشد، دشوار نیست، اما یک حدیث اسلامی که بعداً توسط ابو داود تدوین شد، سر نخ دیگری در اختیار ما قرار می دهد.

این حدیث به ما می گوید که «هجرت بعد از هجرت وجود خواهد داشت اما بهترین انسان ها کسانی هستند که از هجرت ابراهیم پیروی کنند» (ابو داود 138: 388). در حالی که برخی از مسلمانان معتقدند که این هجرت باید حرکت ابراهیم از بت پرستی به سمت توحید تفسیر شود، من فکر می کنم بهتر است که این هجرت را تعبیر کتاب مقدس و کتاب مقدس یهودیان که به هجرت ابراهیم از اور کلدانیان به سرزمین کنعان از طریق حران اشاره دارد، در نظر بگیریم (پیدایش 11: 31-12: 5). بنابراین به نظر می رسد که احتمالاً «سرزمین موعود» که اعراب به آن مهاجرت کردند، چیزی جز خط ساحلی سیرو-فلسطین نباشد: از صیدون تا غزه و سرزمین های داخلی به سمت شهرهای سدوم و عموره در دریای مرده.

پاتریشیا کرون در مقالۀ جدید خود با عنوان «مفهوم قرن اول هجرت» تأیید و شواهد شایانی برای هجرت به خارج از عربستان می یابد.

او در مقالۀ خود در مورد هجرت، 57 مدرک را فهرست می کند که برگرفته از داخل و خارج حدیث مسلمانان است که به هجرت یا خروج دسته جمعی، نه از مکه به مدینه، بلکه از عربستان به شمال یا به شهرهای نظامی اطراف اشاره دارند. این نکته واقعاً جالب توجه است، چرا که آنچه از اینجا می آموزیم به موازات یکدیگر بوده و در نتیجه، احتمالاً این یافته ها را نیز تأیید می کنند. این داده ها در مورد هجرت، نخستین شواهد بالقوه را در اختیار ما قرار می دهند که نشان می دهد بیشتر اطلاعاتی که در قرآن و سنت های اسلامی یافت می شود، با منبع خارجی موجود مطابقت ندارند و شاید اینجا هدف دیگری عامل این عدم تطابق شده است. بنابراین اجازه دهید ادامه بدهیم و این غرض ها را کشف کنیم.

متن مناظرات دکتر جی اسمیت (کاری از چوب مینیستری)