نگاهی کوتاه به نقد توحید در آیین زرتشت

زمانی که گفتیم خدای فلسفه و علم تنها بر خدای ادیان ابراهیمی تطبیق می‌کند، شاید عده‌ای بگویند که زرتشتیان نیز یکتاپرست هستند و باید آن‌ها را نیز در نظر داشت. این جمله که زرتشتیان یکتاپرست هستند هم درست است و هم نادرست؛ برای روشن شدن مطلب باید بین انواع مختلف توحید فرق قائل شویم. توحید دارای مراتب مختلفی است که به برخی اشاره می‌کنیم:

1-توحید ذاتی: همانی است که بررسی کردیم یعنی خداوند در ذات خود یگانه است.

2-توحید در عبادت: یعنی پرستش و عبادت یک خدا.

3-توحید در خالقیت: یعنی جز خدا خالق «مستقلی» در جهان وجود ندارد.

آنچه از منابع و متون بازمانده آیین زرتشت که به تصریح اوستاشناسان سرشناس جهان و حتی بزرگان این آیین بسیار غیرمعتبر، دست‌خورده، مبهم و گاه متناقض هستند، بدست می‌آید، این است که نهایتاً و با مسامحه بسیار زیاد بتوان گفت که آیین زرتشت تنها «توحید در عبادت» را آموزش می‌دهد و تنها «اهورامزدا» را شایسته پرستش می‌داند.

اشکال کار در این است که در آیین زرتشت توحید ذاتی، زیر سؤال است و توحید در خالقیت مطمئناً مورد پذیرش نیست. توضیح این که در این آیین در مقابل اهورامزدا موجودی به نام «اهریمن» یا «اَنگَرَه مَینو» وجود دارد. از بخش‌های مختلف اوستا بدست می‌آید که او جوهری ازلی است که آفریده اهورامزدا نیست، بلکه اهورامزدا او را کشف کرده است که این امر با توحید ذاتی خداوند در تعارض است. اما زرتشتیان به بخش‌هایی از «گاتاها» استناد می‌کنند که اهورامزدا خالق همه چیز و از جمله اهریمن است. اگر بخواهیم صادق باشیم حتی همین گاتاها نیز که به عقیده زرتشتیان و اوستاشناسان معتبرترین بخش کتاب اوستاست، مورد تحریف و تغییر واقع شده است و ما دقیقاً نمی‌توانیم بفهمیم که کدام بخش از کتاب اوستا اصیل و دست‌نخورده باقی ‌مانده و کدام بخش مورد تغییر واقع شده است. و از طرفی برخلاف ادیان ابراهیمی که هم کتب دینی خود را با دقت حفظ می‌کردند و هم پیامبران بسیاری برای حفظ خط فکری آن می‌آمدند، در آیین زرتشت با از بین رفتن متون اصلی و به جا ماندن متون مبهم، دست‌خورده و متعارض، ما نمی‌توانیم دقیقاً بگوییم آیا شخص زرتشت به توحید ذاتی معتقد بوده است یا خیر. آنچه از رفتار پیروان این آیین در تاریخ وجود دارد نیز بیشتر تمایل به دوگانه‌باوری دارد. از این جهت بود که در ابتدای بحث بیان کردیم که توحید ذاتی در این دین زیر سؤال است.

اما در مورد توحید در خالقیت، همانگونه که در برهان امکان و وجوب دیدیم همه موجودات ممکن، معلول و مخلوق خدا (واجب‌الوجود) هستند. همچنین در برهان نفی نظیر دیدیم که واجب‌الوجود بیش از یکی نمی‌تواند باشد. در نتیجه خالق و آفریدگار تمامی مخلوقات خداست.

اما در آیین زرتشت اعتقاد بر این است که اهریمن در عرض اهورامزدا و مستقل از او خالق برخی از مخلوقات است وخلقت هر آنچه که «شر» است را به اهریمن نسبت می‌دهند و فقط خلقت چیزهای خوب و نیکو را به اهورامزدا نسبت می‌دهند. این نظر با توحید در خالقیت متعارض و با دلیل عقلی مردود است.

پس در نتیجه می‌توان گفت که زرتشتیان فقط توحید در عبادت را قبول دارند و توحید ذاتی در این آیین مبهم و مشکوک است و توحید در خالقیت را نیز نمی‌پذیرند.

پاسخ به شبهه آفریدن شر و انتساب آن به خدای نیک

برخی منتقدان اشکال می‌گیرند که معتقدان به وجود خدا، خدا را نیکی مطلق می‌شمارند و از طرف دیگر ادعا می‌کنند که خدا آفریننده همه چیز است، پس چطور ممکن است این خدای نیک سرچشمه و خالق چیزهای شر مثل مرگ، بیماری، زلزله و… باشد؟ به نظر همین اشکال فلسفی است که باعث شده است که برخی آیین‌ها قائل به وجود دو خالق خیر و شر بشوند.

امروزه در دنیای غرب این شبهه بسیار مطرح است و بسیاری از منکران خدا با این شبهه درصدد اثبات عدم وجود خدا برآیند. اگرچه پاسخ این شبهه را خواهیم داد اما از آنجا که پاسخ این شبهه نیازمند دانستن سایر مطالب این کتاب، به ویژه بحث بشارت دارد، به همین خاطر این سؤال بسیار مهم را در فصل «پاسخ به پرخی سؤالات متداول» مفصلاً پاسخ خواهیم داد، پس تا آن موقع منتظر بمانید.