آیا قرآن کلام خداست: ادامۀ فصل اول- مسئلۀ اعتبار اسناد جهت تصدیق نوشتجات مؤلفان احادیث (مقالۀ دهم)

اسناد (Isnad)

برای پاسخ به این سوال، مفسرین مسلمان مدعی هستند که ابزارهای اولیه و اصلی آنها در انتخاب حدیث صحیح و جعلی، یک فرآیند انتقال شفاهی بوده است که به زبان عربی به آن اسناد گفته می شود. مسلمانان ادعا می کنند که این، روشی علمی بوده که البخاری، طبری و دیگر گردآورندگان قرن نهم و دهم برای تصدیق تألیفات خود مورد استفاده قرار می دادند. گردآورندگان برای پی بردن به این که چه کسی نویسندۀ اصلی حدیث های متعددی که در اختیار دارند بوده است، فهرستی از اسامی را تهیه می کرده و به قول خودشان، ردِّ هر حدیث را در طول زمان می گرفتند تا به نویسنده ای در دوران پیامبر می رسیدند. به دلیل اهمیت علم اسناد در بحث ما، این علم باید با جزئیات بیشتری توضیح داده شود: به منظور اعتبار بخشی به یک حدیث یا یک روایت، فهرستی از اسامی به هر سند نسبت داده می شد که ظاهراً اشاره به افرادی داشت که آن ها را نقل کرده بودند. این لیست زنجیره ای از نام های کسانی بود که اعلام می داشتند «من این روایت را از…. دریافت کرده ام که خود او نیز آن را از …. گرفته بود و او نیز مطلب را از یکی از صحابی پیامبر دریافت کرده بود.

با وجود اینکه انتقال شفاهی در غرب بسیار مورد ظن و تردید است، اما در جهان عرب روشی بسیار توسعه یافته بود و وسیله ای برای انتقال روایت های تاریخی در میان آن ها به شمار می رفت. مشکل انتقال شفاهی این است که به دلیل ماهیتش، در برابر تحریف آسیب پذیر است، چرا که هیچ قاعده و یا سند مکتوبی برای تأیید آن وجود ندارد، بنابراین، دستکاری آن به دلخواه شخصِ انتقال دهنده، به راحتی امکان پذیر است (دقیقاً مانند بازی «پچ پچ و در گوشی» کودکان). با این حال، برای مسلمانان نخستین، روش انتقال شفاهی یا همان اسناد، ضروری تلقی می شد. دغدغه ما این است که چگونه می توان از معتبر بودن اسامی اطمینان حاصل نمود؟ آیا شخصی که معتبر شناخته شده است، واقعاً حقیقت را بازگو کرده است؟

در اسناد، یک گردآورنده، برای کسب اعتبار برای مطالب خود، افراد مشهورتاریخی را فهرست می کند، شبیه به عرفی که ما امروزه از افراد برجسته درخواست می کنیم، برای کتاب ما پیش گفتار بنویسند. هر چه فهرست داخل زنجیره طولانی تر باشد، اعتبار آن نیز بیشتر است. اما بر خلاف کسانی که امروزه پیش گفتار می نویسند، گردآورندگان قرن نهم هیچ مستنداتی برای اثبات معتبر بودن منابع خود نداشتند. افرادی که نامشان ذکر شده است، سال ها پیش از دنیا رفته بودند و نمی توانستند بر آن چه از آنها نقل قول می شود، صحه گذارند.

عجیب است که اسناد، رشدی عقب گرد گرایانه داشت. مثلاً در برخی از متون اولیه بیانه ای یافت می شود که به خلیفه ای از خاندان بنی امیه نسبت داده شده، یا مانند برخی از ضرب المثل های رایج، مرجع مشخصی ندارد؛ در جای دیگر، همین عبارات را می توان در قالب گزارش های حدیثی با اسناد کاملاً مستند یافت که به محمد یا یکی از اصحاب وی بر می گردند.

بنابراین به نظر می رسد که احتمالاً اسناد، برای اعتبار بخشی به احادیث مشخصی مورد استفاده قرار گرفته است که «به طور واضح به موضوعات مورد علاقۀ جوامع اسلامی در نسل های بعد از محمد مربوط می شده است اما طوری تنظیم و تدوین شده که به ظاهر شبیه پیشگویی ها و سخنان وی به نظر بیاید. این اسناد و احادیثی که ظاهراً مورد تأیید اسناد است، صرفاً گواه بر این است که شارحین و مفسران اسلامی، چیزی را که دوست داشتند باور کردند، نه آنچه می تواند به عنوان واقعیت های تاریخی تلقی شود که این امر به نوبۀ خود موجب تضعیف پیامی (تبلیغ اسلام) می گردد که آنان سعی در انتقالش دارند.

بنابراین کاملاً واضح است که اسناد، به جای تأیید و اثبات مطالبی که در احادیث مسلمانان یافت می شود، مشکل بزرگ تری ایجاد می کنند. پاتریشیا کرون می گوید: «ما به این درک رسیده ایم که بدون هیچ گونه انتقال مداوم سنت های شفاهی در طول قرن های هفتم و هشتم، احادیث را می توان تنها تصویر مختصری از اواخر قرون نهم و دهم دانست، نه چیزی بیشتر».

علاوه بر این، علم اسناد که هدف آن اعتبار بخشی به آن همه روایات بود، تازه در قرن دهم یعنی مدت ها پس از تدوین اسناد سؤال برانگیز، آغاز شد و بنابراین در بحث ما محلی از اعراب ندارد. در نتیجه، از آن جا که این علم، علم چندان دقیقی نیست، قاعدۀ کلی برای اکثر تاریخ شناسان امروز بدین صورت است: «هرچه فهرست اسامی طولانی تر و حاوی نام های مشهور تاریخی باشد، به اصالت آن بیشتر باید شک کرد.» بنابراین هرگز نخواهیم فهمید که آیا نام هایی که در اسناد ذکر شده اند، اطلاعاتی که به واسطۀ آنها اعتبار یافته اند را واقعاً از کسی دریافت کرده و به دیگران منتقل کرده اند یا خیر؟

متن مناظرات دکتر جی اسمیت (کاری از چوب مینیستری)